Vào đời nhà Lê người
ta hay chơi trò chọi dế. Người ta cố tìm những con dế khỏe mạnh khéo chọi và
bán giá cao. Mỗi lần có cuộc chọi dế, người đánh cuộc vây vòng trong vòng
ngoài, chủ nhân của những con dế thắng trận vừa được những món tiền thưởng lớn
lại vừa được đám đông trầm trồ thán phục. Vì thế, từ quan chí dân, ai nấy đua
nhau nuôi dế chọi, chính nhà vua lại là người say mê thú chơi này đệ
nhất. Có những viên quan chuyên có mỗi một việc nuôi và chăm sóc đàn dế chọi
cho nhà vua. Có những viên nội giám chuyên đi lùng dế trong dân. Trong cung thường mở những
ngày hội chọi dế, có nhiều quan lớn các trấn về dự các trận đấu. Để luôn luôn
có dế tốt, vua ra lệnh cho mỗi tổng ở gần kinh kỳ phải tìm cho được ít nhất là
một con dế chọi đem nộp, nếu quả là dế hay thì sẽ miễn trừ sưu thuế,
trái lại nếu nộp dế xấu hay không có đế, thì phải tội nặng.
Bấy giờ vùng Kinh-bắc
về tổng Đại-mão, có một ông cai tổng nuôi một con dế chọi hay lắm. Tất cả những
con dế có tiếng là hay đem đến chọi với dế của ông cũng đều thua chạy. Vì thế
ông quý dế mình hơn vàng, hết sức chăm chút để đợi ngày tiến vua. Ông nghĩ bụng:
- "Có thể nhờ
nó may ra vụ thuế năm nay được tỉnh giảm ít nhiều".
Sắp tới ngày tiến dế,
một hôm ông cai tổng đi chợ để sắm sửa hành trang. Ở nhà hôm ấy chỉ có mỗi một
mình thằng con ông còn nhỏ giữ nhà. Buồn tình, nó gọi bọn trẻ lối xóm tới chơi.
Chơi được một chốc, chúng nó bày trò chọi dế. Tuy biết dế của bố không được
phép mó vào, nhưng nay nhân bố mẹ vắng nhà, thằng bé mở lồng bắt con dế quý ra,
cho chọi với dế của chúng bạn. Chẳng biết chúng nó bắt lên bắt xuống thế nào mà
chỉ được một chốc con dế quý tự nhiên ngắc ngoải, rồi lăn ra chết. Thấy dế chết,
thằng bé vô cùng sợ hãi. Nghĩ đến những trận roi sắp tới của người bố nghiêm khắc,
nó không còn hồn vía nào nữa. - "Mất con dế tiến, bố ta mà về
thì sẽ vặn cổ không tha!". Nghĩ vậy thằng bé vội bỏ nhà cắm cổ ra đi một mạch.
Khi ông cai tổng trở
về, như thường lệ, đến ngay chỗ lồng nâng niu con dế tiến. Thấy dế chết, ông gầm
lên. Và khi biết thủ phạm là con mình, ông tức tốc sai người đi tìm về toan
đánh cho một trận. Nhưng người nhà tìm khắp nơi chẳng thấy thằng bé đâu cả.
Ngày một ngay hai không thấy con về, ông đổi giận làm lo. Ông phải viết giấy
cho các xã trưởng nhờ tìm tòi, song cũng vô hiệu. Chắc rằng con mình sợ tội,
nên đã liều thân hoại thể ở đâu rồi, hai vợ chồng ông hết sức đau xót. Hai vợ
chồng bảo nhau: - "Dế đã chết, không biết lấy gì để nạp lên vua, sự thể chắc
thế nào cũng sẽ bị tội nặng, mà đứa con độc nhất cũng chẳng còn, thôi thì thiết
sống làm gì nữa". Thế rồi, họ định bụng tối đến sẽ ra vườn sau thắt cổ.
Lại nói chuyện đứa
bé sau khi bỏ nhà ra đi, cứ nhắm đường rừng bước miết. - "Ta phải đi thật
nhanh kẻo bố cho người đuổi theo". Đi mãi đến chiều tối, phần thì mệt và
đói, phần thì sợ hãi vì trong rừng sâu không một bóng người, đứa bé nằm vật
trên một tảng đá kêu khóc. Bỗng từ sau tảng đá, một đạo sĩ hiện ra hỏi:
- Tại sao con khóc?
Thằng bé mếu máo kể
chuyện đầu đuôi cho đạo sĩ nghe, và nói:
- Bây giờ bố
cháu không có dế nạp vua, chắc là vua trị tội nặng. Nghe đoạn, đạo sĩ bảo:
- Con đừng lo,
để ta giúp con chuộc tội cho bố mẹ.
Nói rồi, đạo sĩ dắt
đứa bé về hang, lấy cơm cho ăn và trải giường cho ngủ. Qua ngày sau, đạo sĩ gọi
thằng bé dậy dặn rằng:
- Ta sẽ làm cho
con hóa dế, con về giúp bố con có cái để nạp vua. Xong việc, tìm cách trốn về
đây ta sẽ hóa phép cho con trở lại nguyên hình. Có muốn thế không?
Thằng bé gật đầu. Đạo
sĩ đọc lên một câu thần chú. Tự nhiên thằng bé cứ nhỏ lại dần, nhỏ dần và cuối
cùng hóa thành một con dế. Đạo sĩ khoát tay bảo:
- Hãy can đảm
đi đi, rồi nhớ đường về đây.
Dế ta cất cánh nhằm
đường cũ bay một mạch trở về. Khi về đến nhà thì vừa lúc hai vợ chồng ông cai tổng
ra vườn sau toan buộc dây thắt cổ. Dế sán lại gần gáy lên từng hồi. Nghe tiếng
dế rất gần, ông cai tổng lấy làm lạ, vội đốt đuốc ra soi thì dế bay đậu ngay
vào lòng bàn tay ông. Thấy con dế có vẻ khỏe, lại quen người, ông cai tổng đổi
buồn làm vui "Đây là trời xui đất khiến đưa dế cho mình để thay cho con
hôm nọ đây!". Ông quên ngay mọi việc xảy ra và bỏ ý định tự tử, bèn đem dế
bỏ vào lồng để mai mang tiến vua cho kịp ngày hội.
Khi dế của ông cai tổng
Đại-mão đưa vào cung, vua chưa thấy có con nào bé người mà khỏe đến
thế. Vua cho nó đấu thử với các con dế khác, thì không một con nào dám đương đầu.
Tất cả những con dế nổi tiếng ở kinh đô đều đại bại. Vua rất đẹp lòng về con dế
vô địch, vội xuống chỉ ban cho người tiến dế phẩm hàm và hạ lệnh tha thuế cho tổng
Đại-mão trong ba năm để thưởng công phu kiếm được dế tốt. Vua sai đưa con dế
quý bỏ vào trong một cái lồng bằng vàng và sai mấy viên quan nội giám hết sức
chăm chút. Mấy ngày sau, giữa ngày hội lớn, vua ra lệnh đưa con dế mới ra chọi
với dế quan tổng đốc ba trấn miền Nam mới về dự hội. Đấu được ba hiệp, con dế mới
đã cặp cho con dế quan tổng đốc gãy càng. Nhà vua chưa lần nào được sảng khoái
như thế. Nhưng khi viên nội giám sắp bắt dế bỏ vào lồng thì bỗng dưng dế xòe
cánh bay vút lên trời, và chỉ một chốc đã biến mất trước những
con mắt ngơ ngác của đám vua quan.
Dế cứ lần theo đường
cũ bay trở về hang của đạo sĩ. Trông thấy đạo sĩ, dế đậu ngay vào áo. Đạo sĩ bắt
dế vào tay, đọc lên một câu thần chú. Tự nhiên dế lại lớn dần, lớn dần lên, và
chỉ trong chớp mắt trở lại biến thành đứa con ông cai tổng. Đạo sĩ vỗ vào vai bảo:
- Thôi con trở về kẻo
bố mẹ con mong!
Thằng bé lại tìm đường
ra khỏi rừng rồi trở về nhà. Trông thấy con, hai vợ chồng ông cai tổng khôn xiết
mừng rỡ.
Hết.
KHẢO DỊ
Một bài vè sưu tầm ở
miền Bắc nhắc đến truyện trên nhưng kết thúc câu chuyện thì không giống:
Nhà Lê, niên hiệu
Chính Hòa,
Bốn phương phẳng lặng,
âu ca thái bình.
Thôn quê cho chí thị
thành,
Lối chơi chọi dế thường
tình biết bao!
Lệnh vua, bất cứ tổng
nào,
Cũng nuôi "dế
chọi" tiến vào trong cung.
Dế hay, thăng thưởng
tiền công,
Lại tha sưu thuế suốt
vùng cả năm.
Bấy giờ ở phủ Thuận-thành,
Thầy cai Đại-mão hiền
lành xưa nay.
Tưởng là vận đỏ hồi
may,
Được con dế quý đợi
ngày tiến kinh.
Lồng son nhốt dế cạnh
mình,
Hàng ngày chăm chút
thực tình dám sai.
Nào ngờ thần ám họa
lai,
Đứa con đánh chết dế
quay tức thời!
Sợ đòn, trốn bặt tăm
hơi,
Làm cho thầy tổng rối
bời ruột gan.
"Việc này lỡ đến
tai quan,
"Khi quân"
khép tội an toàn được nao!"
Một mình than vãn hồi
lâu,
Liền ra chỗ vắng
phía sau đình làng:
Treo đầu lên chiếc
cành bàng,
Mượn dây oan nghiệt
quyết đàng quyên sinh.
Nghĩ người cai tổng
thương tình,
Vì con dế mọn thân
mình xem khinh!
Người Trung-quốc
cũng có truyện Con dế rất giống với truyện Người hóa dế của
ta:
Ngày xưa, dưới triều
vua Tuyên Đức, trong cung có tục chọi dế. Người ta nộp dế để thay cho thuế. Tri
huyện Hoa-âm muốn đẹp lòng bề trên, buộc các lý trưởng cố tìm dế tốt và ra một
thời hạn rất kíp. Một lý trưởng họ Trương cất công đi tìm nhưng đến hẹn
vẫn không có nộp. Vì thế Trương bị đánh đòn.
Trong làng có thầy
phù thủy gù lưng, vợ Trương đến cầu, thầy đưa cho mảnh giấy vẽ một con dế ở
trong một cái bụi trên mô đất sau chùa. Trương bèn đến chùa làng như trong giấy
vẽ tìm, quả bắt được một con dế to và khỏe. Cũng như truyện của ta, nhân lúc
Trương đi vắng, đứa con bắt dế quý ra chơi làm gãy hai càng, chết ngay. Thằng
bé sợ, nhảy xuống giếng. Vợ chồng vớt lên chỉ còn thoi thóp. Thằng bé sống lại
nhưng hôn mê bất tỉnh. Trương buồn phiền toan tự tử. Sáng dậy thấy có tiếng dế
ngoài cửa, vội chạy ra thì thấy một con dế tốt, đuổi bắt mấy lần đều trượt. Cuối
cùng vẫn không bắt được, trong khi đó lại thấy có một con dế khác nhỏ, đen nhảy
vào áo. Bèn đưa vào nhà. Trong làng có người chuyên nuôi dế hay, lúc nào cũng
giành phần thắng. Qua nhà Trương thấy có dế mới, bèn đưa dế của mình đến chọi.
Thoạt đầu con dế mới ngồi ngây bất động. Người ta lấy lông lợn khích nó ra đấu.
Mấy lần vẫn ngồi trơ. Sau cùng nó nhảy ra chọi và thắng con kia. Một con gà ở
đâu nhảy đến bắt dế. Trương hốt hoảng lo gà ăn mất, nhưng dế đã nhảy lên cắn lấy
mào gà làm cho gà giãy giụa như bị cắt cổ.
Sau đó, Trương đưa dế
nộp lên. Thấy dế bé, quan huyện la mắng, nhưng Trương vội kể chuyện vừa qua cho
quan nghe. Sau khi thử thách, quan cho mang dế lên tổng đốc. Tổng đốc bỏ vào lồng
vàng dâng vua. Vua thích thú vì con dế khôn và khỏe chưa từng có, bèn ban thưởng
cho tổng dốc. Tổng đốc ban ơn cho tri huyện. Tri huyện ban ơn đến Trương. Nhờ
thế, Trương đậu tú tài.
Một năm sau đứa con
của Trương mới hồi tỉnh. Nó bảo rằng trong những ngày qua nó đã biến thành dế để
bố tiến lên vua và từ đó đã phải dự nhiều trận đấu với đủ các loại dế từ khắp
nơi trong nước dâng tiến. Nhà Trương về sau trở nên giàu có.
Comments
Post a Comment